Kiedy świadek może odmówić zeznań w sprawie karnej?
Wezwanie na świadka przyszło z Policji, od prokuratora albo z sądu. Zaznaczono w nim, że chodzi o udział w sprawie karnej. Co to właściwie znaczy? Kiedy świadek w sprawie karnej może odmówić zeznań, a kiedy musi zeznawać?
Trzeba przypomnieć, że stawienie się na wezwanie w charakterze świadka jest w świetle prawa obowiązkiem każdego z nas. Jest tak choćby wezwany nie wiedział o jaką sprawę chodzi, nie miał nic istotnego do powiedzenia, czy też w ogóle się nią nie interesował. Lekceważenie wezwania to zawsze zły pomysł. Oczywiście, może się zdarzyć, że w dacie, na którą nas wezwano, mamy jakieś ważne przeszkody, np. wyjazd służbowy czy rodzinną uroczystość. Jeśli w takim wypadku nie stawimy się na wezwanie, musimy przesłać wzywającej władzy choćby krótkie pismo z podaniem przyczyn nieobecności. Gdyby jednak świadek nie stawił się bez takiego usprawiedliwienia może być ukarany karą pieniężną do 3 tys. złotych. Jeżeli mimo nakładania takich kar nadal się nie stawia – zostać doprowadzony przymusowo przez Policję bądź aresztowany.
Osoba najbliższa jako oskarżony
Szczególnie trudne dla świadka są sytuacje, gdy ma zeznawać w sprawie karnej dotyczącej osoby dla niego bliskiej – kogoś z rodziny, przyjaciela, współpracownika. Prawo bierze pod uwagę trudne wybory, jakie mogą się wtedy pojawić i niektóre osoby zwalania od obowiązku złożenia zeznań, jeśli zeznawać nie chcą. Kodeks postępowania karnego nazywa to „prawem odmowy zeznań osób najbliższych dla oskarżonego”; może z niego skorzystać m.in.:
- małżonek oskarżonego;
- krewni oskarżonego w linii prostej, czyli dziadkowie, rodzice, dzieci, wnuki, także pradziadkowie, prawnuki itd. (w tym dzieci i rodzice adopcyjni);
- rodzeństwo oskarżonego (także przyrodnie, gdy z rodzeństwem łączy jeden wspólny rodzic);
- osoba pozostająca z oskarżonym we wspólnym pożyciu, czyli partner, zwany też konkubentem;
- powinowaty oskarżonego w tej samej linii lub stopniu, czyli:
- rodzice małżonka (teściowie),
- dziadkowie i pradziadkowie małżonka,
- dzieci i wnuki małżonka, które nie są wspólne ani nie zostały adoptowane (pasierb, pasierbica),
- rodzeństwo małżonka i małżonek rodzeństwa (szwagier, szwagierka).
Co ważne, świadek może odmówić zeznań także po ustaniu małżeństwa lub przysposobienia, które było jego podstawą. Oznacza to, że odmówić zeznań może także były małżonek osoby oskarżonej, a także jego rodzice (ex-teściowie), rodzeństwo (ex-szwagier czy ex-szwagierka), czy też dzieci byłego małżonka z innych związków. Reguła ta nie dotyczy jednak faktycznych relacji partnerskich (konkubinatów), które uprawniają do odmowy tylko tak długo, jak trwają. Prawo odmowy zeznań przysługuje także wtedy, gdy powstało (np. zawarto małżeństwo, nawiązano wspólne pożycie) już po zdarzeniu, którego dotyczy sprawa karnej, czyli nawet w toku postępowania.
Prawo odmowy – wybór świadka
Świadek w sprawie karnej, który ma prawo odmowy zeznań, nie musi zeznawać – sam wybiera, czy złożyć zeznanie, do którego został wezwany, czy też odmówić. Jeśli zdecyduje się zeznawać, ma obowiązek mówić prawdę, a za ewentualne kłamstwo odpowiada karnie, jako za przestępstwo. Jeśli zdecyduje się odmówić, musi oświadczyć to przesłuchującemu (policjantowi, prokuratorowi, sądowi) przy rozpoczęciu przesłuchania. (UWAGA: jeśli chodzi o odmowę zeznań przed sądem – odmówić zeznań można tylko przy pierwszym przesłuchaniu po wpłynięciu sprawy do sądu). Przesłuchujący musi uszanować tę decyzję, zwolnić świadka bez wypytywania o powody odmowy i więcej nie powinien wzywać świadka do stawiennictwa.
Co się dzieje kiedy świadek odmawia zeznań?
Odmowa zeznań ma po pierwsze ten skutek, że świadek nie musi zeznawać w sprawie osoby bliskiej. Po drugie, najczęściej w ogóle nie jest już w danej sprawie wzywany na przesłuchanie. Po trzecie, odmowa sprawia też, że w sprawie nie można użyć jako dowodów wcześniej złożonych zeznania danego świadka, choćby niekorzystnych dla oskarżonego.
Przykład: żona oskarżonego zeznając w dochodzeniu na Policji obciążyła go swoimi zeznaniami, ale na rozprawie przed sądem przy pierwszym przesłuchaniu odmówiła zeznań. W takim wypadku rozstrzygając o winie oskarżonego sąd nie będzie mógł brać pod uwagę zeznań żony z dochodzenia.
Czy można zmienić zdanie?
Odmowa zeznań jest odwołalna. Świadek, który odmówił zeznań, a następnie zmienił zdanie (niezależnie od powodów) może zawiadomić sąd, że gotów jest zeznawać. Podobnie jeśli odmówił zeznań w dochodzeniu lub śledztwie na Policji, a następnie został wezwany przed sąd, może zmienić decyzję i nie skorzystać z odmowy przed sądem. Jeśli zaś świadek złożył zeznania przed Policją w dochodzeniu lub śledztwie, a chciałby jednak skorzystać z odmowy, może to zrobić przy kolejnym przesłuchaniu, najpóźniej przy pierwszym zeznaniu przed sądem.
Inne bliskie osoby – wniosek o zwolnienie z zeznawania
Co ze świadkami, którzy nie mogą odmówić zeznań, gdyż nie należą do tego najbliższego kręgu rodzinnego opisanego wyżej w pięciu punktach? Jeśli mimo to pozostają z oskarżonym w bliskich relacjach – przyjacielskich, towarzyskich itp. mogą próbować uniknąć złożenia zeznań? Świadek taki może przy rozpoczęciu przesłuchania (bądź wcześniej pisemnie) złożyć do przesłuchującego (Policji, prokuratora, sądu) wniosek o zwolnienie z zeznawania. We wniosku trzeba opisać bliską relację osobistą łączącą z oskarżonym – im większa zażyłość tym większa szansa na zwolnienie. Zwolnienie zależy od uznania organu przesłuchującego, ale praktyka pokazuje, że wnioski takie są w większości uwzględniane. W razie odmowy zwolnienia świadek musi złożyć zeznania.
To oczywiście tylko zarys zasad rządzących odmową zeznań. W przypadku wątpliwości lub problemów powiązanych z omówionym tematem, pozostaję do Państwa dyspozycji w ramach prowadzonej przeze mnie działalności i świadczonych usług prawniczych – zachęcam do kontaktu.